Gorski vijenac je najpoznatije delo Petra Petrovića Njegoša. Ono je potpuni izraz istorije i tradicije, slika društva i pojedinca, prošlosti i sadašnjosti, vere i sumnji, odlučnosti i oklevanja. U tom kontekstu Gorski vijenac predstavlja značajno svedočanstvo jednog vremena, koje prikazuje nemire naizgled malog, ali prkosnog naroda, kao i prve korake njegovog propadanja. Njegoš je na specifičan način uobličio ovu priču, pa delo nije značajno samo zbog svog sadržaja, nego i zbog neobične strukture.
U nastavku teksta sledi analiza dela Gorski vijenac.
O autoru
Petar Petrović Njegoš (1813–1851) rođen je u Njegušima u Crnoj Gori. Potiče iz vladarske dinastije koja je objedinjavala duhovnu i političku crnogorsku vlast. Kršteno ime Rade Tomov Petrović zamenio je iz poštovanja prema stricu Petru I Petroviću, koji ga je izabrao za naslednika na vladarskom prestolu. Od tada u narodu i istoriji postaje poznat kao Petar II Petrović Njegoš.
Prvo znanje stekao je od cetinjskih i hercegovačkih kaluđera, da bi kasnije bio učenik tada najvažnijeg pesnika Sime Milutinovića Sarajlije, koji je umnogome zaslužan za Njegoševo interesovanje i ljubav prema književnosti. Solidno obrazovanje, poznavanje nekoliko jezika i značajan književni opus učinili su Njegoša najobrazovanijim čovekom svoga doba. Prvu zbirku pesama Pustinjak cetinjski objavio je na Cetinju, da bi ubrzo zatim objavio i drugu pod naslovom Lijek jarosti turske. Nakon toga piše filozofsko-religiozni spev Luča mikrokozma i zbirku epskih pesama Ogledalo srpsko. Godine 1847. svojim najpoznatijim delom Gorski vijenac daje direktan doprinos dugogodišnjoj filološkoj borbi Vuka Stefanovića Karadžića. Poslednja objavljena dela su dramski spev Lažni car Šćepan mali i epski spev Slobodijada. Njegoš je umro na Cetinju u 38. godini života.
Da li je Gorski vijenac drama ili spev?
Gorski vijenac je napisan 1847. godine. U prvobitnoj verziji delo je nosilo naslov Izvita iskra (izvita sloboda), koji je Njegoš neposredno u štampariji izmenio. Odmah po objavljivanju dela književna publika je otvorila polemiku u vezi sa njegovom žanrovskom prirodom – da li je Gorski vijenac drama ili spev. U delu su jasno vidljivi elementi drame, kao što su popis lica, dijalog, monolog, posveta koja je u funkciji dramskog prologa, didaskalije i tri kompozicijske celine, koje se mogu posmatrati kao tri dramska čina. Ono što delo čini spevom jeste iscrpna naracija o nemirima jednog naroda, čiji neprijatelj ne preti samo da ga porobi nego i da potpuno promeni njegovu istoriju, kulturu i veru.
Dakle, Gorski vijenac nije ni klasična drama ni klasični spev, već spoj jednog i drugog. U kontekstu sadržine i formalnog uobličenja, ovo delo bi se moglo nazvati dramskim spevom.
Struktura dela
Kompozicija Gorskog vijenca je veoma neobična. Na početku se nalazi posveta prahu oca Srbije (Karađorđu), koju možemo posmatrati kao dramski prolog. Iza toga je dat popis dramskih junaka, a onda dve velike celine, koje čine dve skupštine crnogorskih glavara. Prva se odvija na Trojičin dan na Lovćenu, a druga na Cetinju na Malu gospojinu. Treću celinu čini poglavlje koje nosi naziv Badnje veče i novo lijeto i ovaj deo predstavlja dramski rasplet.
Tema dela je istraga poturica do koje je došlo krajem 17. veka i ona je temelj čitavog zapleta. Vladika Danilo, častan i brižan za svoj narod i otadžbinu, našao se pred velikim problemom koji je postao surova istina Crne Gore i njenog naroda. Turci kao glavni neprijatelji nisu pretili samo da porobe narod, već i da na osvojenom prostoru izvrše islamizaciju i time potpuno izbrišu veru, kulturu i istoriju crnogorskog naroda. Svesni da pokoravanje neće biti jednostavno, Turci su pronašli podlije načine da ostvare cilj. Mito, pretnje, ucene bili su razlozi da se izvestan broj Crnogoraca poturči. Primivši veru tuđina i neprijatelja, oni ne postaju samo poturice, nego i neprijatelji svom narodu. Problem se usložnjava onda kada poturice prete da izazovu bratoubilački rat i time potpuno ponize i uruše svoju zemlju. Takva destabilizacija brine vladiku Danila, u kojem usled ovih problema počinje da se odvija duševna drama. Njegov lik odlikuje složenost. Zabrinut je, ali i razočaran; spreman da reši problem, ali ne i da povede rat na poturice.
Prva celina Gorskog vijenca
Prva celina nosi naslov Skupština uoči Trojičina dne na Lovćenu i ona je svojevrsna ekpozicija u delu. Na sazvanoj skupštini vladika Danilo i odvažni crnogorski poglavari raspravljaju o aktuelnom problemu koji je zadesio Crnu Goru. Trude se da pronađu najbolje rešenje, ali im ono izmiče. Nerešiva situacija pokreće duševnu dramu koju možemo pratiti kroz vladičin lik i scenu koja se odvija u gluvo doba noći dok svi spavaju. To su prve naznake da muke tek predstoje. Vladika se brine, kune i proklinje neprijatelja, ali sumnja i u sebe samog da će doneti ispravnu odluku. Podršku dobija od Vuka Mićunovića, koji je, čuvši vladičin monolog, uputio reči ohrabrenja da će se situacija ubrzo rešiti, ali da je borba neminovna.
Druga celina
Druga celina Gorskog vijenca naslovljena je Skupština o Malom Gospođinu dne na Cetinju, pod vidom da mire neke glave. Predstavlja središnji i najobimniji deo u spevu, koji počinje pesmom kola (kolektivni junak), koje podseća glavare na herojsku prošlost njihovog naroda, ali i na različite grehe kojim su razljutili Boga. Ni ova skupština nije dala naročite rezultate, jer vladika ništa konkretno nije odlučio. Njegov strah nije bojno polje ni Turci, već se boji od „zla domaćeg”; plaši se zbog toga što su se bratstva poturčila i što može doći do građanskog rata koji će potpuno uništiti zemlju. Njegovim unutrašnjim nemirima doprinosi i vezirovo podrugljivo pismo, u kome opominje vladiku da je velika greška to što se nije pokorio sultanu i da jaki zubi i tvrd orah slome. Istovremeno se dešava i niz drugih potresnih događaja – tragična sudbina sestre Batrićeve, hvatanje babe veštice koja je širila zlo među crnogorskom braćom, pojavljivanje krvavog meseca… Sve su to bili znaci da je borba neminovna, inače će još puno Crnogoraca poginuti. Najzad, na vladičine odluke utiču i reči mudrog igumana Stefana, kojeg je život naučio hrabrosti i nepokolebljivosti. Između ostalih mudrosti, iguman izriče i tu da je njihov „venac težak”, ali da je „voće slatko”, što znači da je uspeh bez rizika i borbe nemoguć. U tom duhu ovaj spev dobija epilog.
Treća celine i kraj dela
Gorski vijenac se završava celinom koja nosi naslov Badnje veče i novo ljeto. Scenu otvaraju vladika i iguman, koji sede kraj vatre, a u daljini se čuju odjeci pušaka, što znači da je istraga poturica počela. Sam čin te istrage nije neposredno prikazan, već postoji kazivanje glasnika o borbi. Vladika je zabrinut i čeka vesti sa bojišta, dok je iguman Stefan neobično veseo i uz gusle peva stihove o Božiću kao najlepšem hrišćanskom prazniku. Žrtve su neminovne, ali sloboda je cilj.
Gorski vijenac se završava scenom u kojoj vladika Danilo poklanja novi džeferdar Vuku Mandušiću, čime je poslata i ona završna simbolička poruka dela – da je u rukama pravoga junaka svako oružje ubojito, da je borba za slobodu večna i da je samim tim večan i neprikadan venac gorskih pesama o slobodi.
