Sumatra je nesumnjivo najpoznatija pesma Miloša Crnjanskog. Ona je zajedno sa čitavim njegovim pesništvom označila početak novog pevanja u srpskoj ratnoj poeziji. Sumatra je pesma novog izraza, emocije, ideje. Iako neretko izaziva zbunjujuće reakcije čitaocima, a pogotovo srednjoškolcima koji je prvi put pročitaju, ona se lako pamti, a njene poetske slike navode na razmišljanja, maštanja, traženja odgovora.
U cilju boljeg razumevnje ove pesme, ali i glavne pesničke zamisli M. Crnjanskog, u nastavku teksta data je analiza pesma, sa osvrtom na glavne odlike poetike pesnika.
O autoru
Miloš Crnjanski (1893 – 1977) bio je srpski književnik i jedan od najznačajnijih i najplodnijih stvaralaca srpske književnosti 20. veka, pored čuvenog I. Andrića. Pripadao je grupi avangardnih pesnika, koji su srpskoj posleratnoj književnosti doneli veliki broj novina, ideja, tema, a njihov rušilački i buntovni odjek u književnosti ostavio je neizbrisiv trag.
Crnjanski se istakao kao pesnik, pripovedač, romansijer i publicista. Bio je izuzetno društveno i književno angažovana ličnost, te je neretko nailazio na sukobe i ideološke nesuglasice. Kako studije medicine koje je upisao 1913. godine nikada nije završio, nakon rata upisuje studije književnosti i počinje da uređuje list Dan.
Ratne strahote koje su potresale svet naterale su Crnjanskog da svoje književne ambicije i zamisli zameni vojničkim borbama, neprestanom strahovanju za život i traumama koje će iz rata poneti. Sve što je u ratu video, osetio, proživeo poneće sa sobom kao gorko iskustvo, ali i dobru osnovu i građu za svoje književne tvorevine. Crnjanski se iz rata vratio razoren i zajedno sa njegovom generacijom koja je osetila rat, potpuno menja pravce u književnosti.
Najpoznatije književne tvorevine M. Crnjanskog su: Lirika Itake (1919), Dnevnik o Čarnojeviću (1921), Seobe (1929), Roman o Londonu (1971), Ljubav u Toskani (1930), Lament nad Beogradom (1960)…
Iz čitave njegove poezije posebno se izdvaja pesma Sumatra, po kojoj je dobio naziv pesnički pravac, tj. izam svojstven Crnjanskom – sumatraizam.
Objašnjenje Sumatre
Nakon što je 1920 . godine napisao pesmu Sumatra, Crnjanski odlučuje da je pošalje na uvid čuvenom kritičaru Bogdanu Popoviću, koji je tada bio i urednik najuticajnijeg i najafirmativnijeg časopisa – Srpski književni glasnik. Popović je pesmu pažljivo pročitao, a onda je zamolio Crnjanskog da naknadno napiše i kratko obrazloženje uz pesmu. Naime, trebalo je da to bude nekakav dodatak u vidu komentara, objašnjenja, pojašnjenja ove pesme.
Crnjanski se latio posla i tako je nastao tekst Objašnjenje Sumatre, koji nije dao samo razjašnjenje pesme, već i pesnikov pogled na dotadašnju poeziju. Takođe, ovaj tekst je ukazao i na pesnikov program i poetiku, tj. njegove zamisli, ideje, težnje u poeziji. Iako nije imao tu nameru, ovaj tekst postaje manifest, tj. svojevrsna najava mlade pesničke generacije.
Teorijsko-programski deo Objašnjenja Sumatre
Objašnjenje Sumatre možemo podeliti na dva dela. Prvi deo je teorijski i izlaže pesnikov osvrt na poeziju koja se dotad pisala, kritikujući tadašnju svrhu književnosti. On tada navodi da književnost ne sme da bude politički orijentisana, da se postojeći kanoni moraju razbiti, da forme i utvrđeni modeli sasvim nestanu. To je, dakle, zalaganje za novi pesnički jezik (oslobađanje stiha i uklanjenje sladunjavih rima), koji će umeti da predstavi stanje duha čoveka koji se vratio iz rata.
Tematsko-inspirativani deo Objašnjenja Sumatre
Ovaj drugi deo Objašnjenja Sumatre govori o podsticaju za pisanje pesme, dakle, kako je došao na ideju da napiše pesmu Sumatra. Naime, susret na stanici u Zagrebu između pesnika i njegovog starog prijatelja koji se tada vraćao iz rata, biće glavni podsticaj da Crnjanski napiše ovu pesmu.
Ovaj susret rađa priču o tragičnoj sudbini povratnika iz rata, čija je majka preminula, a čiju su kuću nakon toga opljačkali; voljena žena je otišla, a on se vraća domovini svestan da je sam i da će sam i ostati. U tom susretu, povratnik iz rata je opisao i svoje zarobljeničko iskustvo u kome se jedini lep prizor odnosio na planinu Ural i njene snežne vrhove.
Motivaciju za nastanak pesme Crnjanski je dobio nakon ovog susreta, ali je pesudan značaj imalo i njegovo ratno iskustvo, duboka razmišljanja u vezi sa ljudima, prolaznošću, stvarima koje su različine, a opet bliske i tada je shvatio da je sve u nekoj vezi.
Zadnja rečenica u Objašnjenu Sumatre glasi: „Posle, u Novom Sadu, u jednoj hotelskoj sobi, napravio sam od svega toga jednu pesmu”.
Šta je sumatra(izam)
Ljubitelji geografije pojam sumatra povezali bi sa ostrvom Sumatra u Malajskom arhipelagu. Međutim, kritičari navode da ne treba da postoji asocijacija istorijsko-geografskog tipa.
Naziv sumatra koji koristi M. Crnjanski odnosi se na vizije nekakve tajne, čudne, neverovatne veze između nespojivih stvari. Dakle, njegova je ideja da je sve u nekakvoj vezi. Postavlja se pitanje kako te veze nastaju i šta one znače.
Da bismo došli do odgovora na ovo pitanje, važno je poznavati poetiku M. Crnjanskog i njene osobine – razaranje uzora, duhovnog poretka jednog naroda, tradicionalnih vrednosti čitave evropske civilizacije, podvrgavanje kritici i negaciji sve institucije zajednice. Takvo rušenje jednog utvrđenog sistema vrednosti dolazi kao posledica ratnog iskustva.
Kao čovek koji se vratio iz rata, demoralisan i poražen, počinje da oseća strah od praznine, ništavila i samoće. Ovakva rezignacija izaziva u čoveku reakciju usmerenu na povezivanje u horizontalnom poretku stvari, bića i zbivanja, te tako dolazi do magijskog (psihološkog i emotivnog) povezivanja sa svim postojećim (stvari, predmeti, pojave…) u jednu magijsku mrežu. Upravo ta magijska mreža omogućuje povratniku iz rata da preživi. Reč je dakle, o magijskom zajedništvu, vezi, niti koja briše prostorne i vremenske okvire i koja omogućuje identifikaciju, poistovećivanje različitih stvaari, bića, pojava.
Autentični i originalni poetski termin koji to opisuje Crnjanski određuje kao SUMATRAIZAM.
Struktura, tema, motivi u pesmi Sumatra
Ako pođemo od samog naslova pesme i rastavimo ga na tri dela – s-uma-tra, značenje naslova možemo shavtiti kao TRAbunjanje, tj. buncanje ljudi koji su skrenuli s uma. Odmah se možemo zapitati ko su ti ljudi koji su skrenuli s uma i da li se to odnosi na povratnike iz rata koji sa sobom nose traumu i čiji su umovi postali ravnodušni na zbivanja oko sebe.
Prvi stihovi pesme: Sad smo bezbrižni, laki i nežni. / Pomislimo: kako su tihi, snežni vrhovi Urala, odnose se na haos iz koga se konačno izašlo i konačno se doživljava mir i blaženostvo. Ural o kome je slušao pesnik od svog prijatelja, koji ga je opisivao kao jedino svetlo i prijatno mesto zarobljeničkog života, Crnjanski sada prenosi na pesmu, sa istom asocijacijom (i u lirskom subjektu kao i kod pesnikovog prijatelja, Ural podstiče mir).
Vrhovi Urala ujedno bude i sećanje na proživljenje dane, te i na drage osobe. Tako će po priči Crnjanskovog prijatelja lik blede žene, tj. njegove verenice koja ga je napustila, pronaći mesto i u pesmi u drugoj strofi: Rastuži li nas kakav bledi lik,/što ga izgubismo jedno veče,/znamo da, negde, neki potok,/ mesto njega rumeno teče!
Bledi lik simbolizuje čistotu, nevinost, čežnju, a njegov gubitak je težak, ali ne sme da utiče na život. Zbog toga se motiv potoka pojavljuje kao asocijacija da se uprkos svim nedaćama mora ići napred.
Stihovi treće strofe glase: Po jedna ljubav, jutro, u tuđini,/Dušu nam uvija, sve tešnje,/Beskrajnim mirom plavih mora,/Iz kojih crvena zrna korala,/Kao iz zavičaja trešnje, a odnose na osećanje tuge zbog odsustva voljene osobe i nadoknade odsustva lepotom i vedrinom mora. Korali simbolizuju daljine za kojima se čezne i težnju za lutanjima, a dovedeni su u vezu sa trešnjama kao simbolom zavičaja. Naime, dovođenjem u vezu dve nespojive stvari – korale i trešnje, Crnjanski je primenio ideju sumatraizma, da je sve u nekoj vezi.
Završne strofe: Probudimo se noću i smešimo, drago,/na Mesec sa zapetim lukom./I milujemo daleka brda/i ledene gore, blago, rukom, ukazuju na nemirni i lutalački duh lirskog subjekta koji želi visine, daljine, sve što je dostupno čovekom mogućnostima, ali i ono što nije, zato se poistovećuje sa mesecom i miluje brda. Poslednja strofa ukazuje kako se sve eterizuje – gubi oblik, čvrstin, lebdi i pretvara se u mi i sad.
