Svetosavlje i obrazovanje do danas su ostali neraskidivi pojmovi. Nema srpske škole čije učionice i zbornice ne krase slike i portreti najvećeg srpskog (pro)svetitelja. Sveti Sava je duhovni i intelektualni tvorac srpske državne ideje. Osamostalio je srpsku crkvu, omogućio priznavanje srpske državne samostalnosti, organizovao Srpsku crkvu i kulturni život, uzdigao zemlju na nivo pravne države. Da je Sveti Sava jedan od najznamenitijih Srba, svedoči i to da je pojam svetosavlja i njegov kulturni program postao jedan od naših najvećih nacionalnih simbola. Rad Svetog Save na narodnom prosvećivanju oduvek se smatrao jednom od njegovih najvećih zasluga.
Sveti Sava u srpskoj istoriji i kulturi
Rođen je u Rasu oko 1175. godine kao najmlađi od trojice sinova velikog župana Stefana Nemanje i Ane Nemanjić. Kako bi im sin u svim vrlinama uzrastao u Gospodu, dali su mu ime Rastko. Odreako se vlasti da bi se posvetio veri. Njegov put od princa do sveca podrazumeva odlazak iz raskoši u strogi monaški život, iz zemaljskog i materijalnog bogatstva u nemaštinu, koja ujedno podrazumeva i bogatstvo duhovno. Rastko Nemanjić je monaško ime Sava dobio po svetitelju Savi Osvećenom, koji je živeo u Svetoj zemlji, u 5. veku, i bio poznat kao veoma strog monah i osnivač brojnih manastira. Sveti Sava se u svom monaškom životu ugledao upravo na ovog sveca. U Isposnici Studeničkoj vodio je strogi monaški život.
Za njega se vezuje najvažnija prekretnica srpske kulture i srpske istorije. Još u ranoj mladosti okrenuo se izvorištima evropske civilizacije, posebno istočnoj kulturi, kao najstarijoj. Unevši kulturnu svetlost u srpsku državu, ojačao je duhovni život Srba. U važnom trenutku istorije dobili smo Svetogorca Svetog Savu i Hilandar, a nakon Hilandara i Studenice, nikle su i druge srpske svetinje… Hilandar je manastir s najvećim imanjem na Atosu, od svih pravoslavnih hramova, i sedište pravoslavnih naroda na Svetoj Gori. Pre više od osam vekova Srbi su imali dve najvažnije institucije: državu i crkvu, upravo zahvaljujući Svetom Savi, koji je zajedno sa svojim ocem Nemanjom (monaško ime Simeon) stvorio srpsku državu s crkvom. Prvi srpski prosvetitelj bio je i veliki svetski putnik. Prvim našim svetskim putnikom Sava se smatra zbog svojih misionarskih putovanja koja je često preduzimao. U crkvenim troparima i pesmama spevanim u njegovu čast to se često ističe.
Sveti Sava kao začetnik srpske književnosti
Vladavina svetorodnih Nemanjića odlikovala se bogatim kulturnim i književnim radom, koji se nastojao nastaviti i nakon nje. Za ime Svetog Save vezuje se jačanje srpskog književnog života u srednjovekovnoj Srbiji. Njemu se pripisuje velika uloga začetnika (samostalne) srpske književnosti. Čitav njegov život bio je ispunjen ljubavlju prema knjizi i čitanju, ali i pisanju. Kao književnik i poetski nadaren pisac potvrdio se napisavši Pismo Igumanu Spiridonu i Žitije Svetom Simeonu (deo Studeničkog tipika), a njegova Služba Svetom Simeonu smatra se početkom srpske himnografije i srpskog pesništva. Savina spisateljska delatnost obuhvata i pisanje crkveno-pravnih dela, kakvi su Karejski tipik i Hilandarski tipik, zatim Ustav za držanje Psaltira i Nomokanon. Žitije Svetog Simeona predstavlja Savino najznačajnije književno delo, a njegovim putem u književnosti krenuće i stariji brat Stefan Prvovenčani. On takođe piše Žitije Svetog Simeona, koje predstavlja izvesnu dopunu Savinog Žitija.
Život Svetog Save opisan je u žitijima srednjovekovnih autora Domentijana i Teodosija, njegovih biografa. Najpoznatiji je kao junak narodnih verovanja i predanja. U modernom stvaralaštvu je takođe zastupljen. Vasko Popa posvetio mu je čitav jedan ciklus poezije u kome se kroz moderan izraz prepliću srednjovekovni i folklorni motivi („Savin izvor“). Sveti Sava, dakle, nije bio samo književnik već se o njemu, od srednjeg veka do danas, mnogo i pisalo.
Prosvetiteljski rad Svetog Save
Proslava dana Svetog Save, koji se slavi od 1840. kao školska slava, obavezuje nas na kolektivno sećanje i pamćenje. Svetorodna loza Nemanjića dala je velike svetitelje i prosvetitelje. Centar srpskog crkvenog i prosvetnog života postala je Studenica, nakon prenosa moštiju Svetog Simeona u ovaj manastir iz Hilandara. Upravo tada otpočeo je i prosvetiteljski rad Svetog Save, čija ličnost u to vreme dobija sve veći značaj. Svetosavski tip prosvete podrazumeva, za razliku od evropske prosvećenosti, pridavanje izuzetnog značaja moralnom obrazovanju i oblikovanju ljudske ličnosti, a zasnovano je na temeljima Hristove nauke.
Rad Svetog Save na prosvećivanju pao je u odsudna i teška vremena za Srbiju. Ona se na samom svom početku kao mala država suočavala sa velikim i brojnim problemima. U nju su u to vreme nadirali mnogi jeretici, bogumili, koji su tu bili prisutni još od vremena pre Svetog Save. Takođe, Rimokatolička crkva slala je brojne misionare, težeći da se pravoslavlje potčini njenom uticaju. Sveti Sava je bio svestan toga da će bez pravoslavnog učenja i prosvećivanja biti nemoguće iskoreniti ove opasnosti koje su predstavljale pretnju pravom crkvenom učenju. Nastojale su ga potiskivati jer su bile privlačne za narodne mase. Protiv svega ovoga Sava se borio svojom mudrošću, prirodom i verom, ne dozvolivši da ga pokoleba krah Vizantije i rušenje Carigrada.
Sava je posejao seme naše škole i našeg obrazovanja, učinio Srbe vernicima, napravio bolnice, biblioteke i učionice. Kao najmlađi, sa atributima bajkovitog junaka, Sava je najbolji od trojice sinova i on miri zavađenu braću. Ipak, za razliku od junaka iz bajke, sva njegova velika dela su istinska. Među Savinim velikim vrlinama posebno se ističu mudrost, vera i prirodnost, idejna doslednost, razboritost, tolerancija, sabranost i sabornost. Celokupna srpska duhovnost, ali i naše nacionalno biće, sagrađeni su na temeljima koje je postavio Sveti Sava, prvi srpski arhiepiskop.
